English
Русский
O'zbekcha
Ўзбекча
Dissertatsiya ishining I-bobi odatda “Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari” deb nomlanadi. Ushbu bobning birinchi paragrafi esa tadqiqot ishining poydevorini tashkil etadi va tadqiqot muammosi, dolzarblik, ilmiy boʻshliq, nazariy asoslar singari eng muhim elementlarni oʻz ichiga oladi.
Quyida 3-paragrafni ilmiy standartlarga mos ravishda qanday yozish boʻyicha batafsil qoʻllanma beriladi.
Tadqiqot metodologik asoslarining mazmuni
PhD darajasidagi dissertatsiyada metodologik asoslar tadqiqotning ilmiy poydevori boʻladi. Metodologiya – bu tadqiqot jarayonining tamoyillari, usullari, yondashuvlari va ularning qoʻllanish meʼyorlari majmuasidir. Dissertatsiyada quyidagi elementlar aniq koʻrsatilishi kerak:
tadqiqotning falsafiy asoslari – dialektik yondashuv, sistemali yondashuv, konstruktivizm, pozitivizm va b.);
ilmiy bilishning nazariy prinsiplari – mantiqiylik, izchillik, obyektivlik, ishonchlilik;
tadqiqot predmetiga mos ilmiy paradigmalar – modern, postmodern, neoinstitutsional, sinergetik, kompetensiyalar nazariyasi, ekologik yondashuv va boshqalar.
Ilmiy yondashuvlar: umumiy va maxsus
PhD dissertatsiyasida yondashuvlar ikki katta guruhga boʻlinadi:
Umumiy yondashuvlar
a) Sistemali yondashuv
tadqiqot obyekti yaxlit tizim sifatida qaraladi.
tizimning elementlari, ularning funksiyalari, aloqadorliklari va oʻzaro taʼsirlari aniqlanadi.
model, struktura, mexanizm va funksionalliklar tahlil qilinadi.
b) Kompleks yondashuv
masalaga fanlararo integratsiya asosida qarash.
ijtimoiy, iqtisodiy, psixologik, texnologik va boshqalar nuqtai-nazardan oʻrganish.
c) Tarixiy va mantiqiy yondashuv
hodisaning tarixiy shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish.
mantiqiy ketma-ketlik asosida ilmiy xulosalar chiqarish.
d) Induktiv-deduktiv yondashuv
induktiv – alohida faktlardan umumiylikka oʻtish.
deduktiv – umumiy nazariyadan xususiy xulosalar chiqarish.
e) Dialektik yondashuv
qarama-qarshiliklar birligi va kurashi.
sifat va miqdor oʻzgarishlari.
taraqqiyot jarayonining uzluksizligi va sakrashlar.
Maxsus ilmiy yondashuvlar
Tadqiqot yoʻnalishiga qarab quyidagilar qoʻllanadi:
a) Sinergetik yondashuv
katta tizimlarning tartib va tartibsizlik oʻrtasidagi dinamikasi.
oʻz-oʻzidan tashkil topish (self-organization) qonuniyatlari.
b) Konstruktivistik yondashuv
bilim inson tomonidan konstruksiya qilinadi.
tadqiqot jarayonida subyektning faol ishtiroki eʼtirof etiladi.
c) Kompetensiyaviy yondashuv
taʼlim, boshqaruv, psixologiya tadqiqotlarida qoʻllanadi.
malaka va koʻnikmalar, amaliy kompetensiyalarni baholash tizimi.
d) Neoinstitutsional yondashuv
ijtimoiy, iqtisodiy yoki boshqaruv sohalarini institutlar faoliyati orqali oʻrganish.
qoidalar, normalar, tartib-taomillar taʼsiri.
e) Innovatsion yondashuv
yangi texnologiyalar, metodlar, mexanizmlar, raqamlashtirish jarayonlari asosida tadqiqot olib borish.
f) Kvalitativ va kvantitativ tahlil yondashuvlari
sifat jihatidan chuqur oʻrganish (intervyu, kuzatish, kontent-analiz).
miqdoriy oʻlchash (statistika, regressiya, korrelyatsiya, modellash).
Tadqiqot metodlari: klassifikatsiya va mazmun
PhD darajasidagi ishda metodlar ancha batafsil va asosli bayon qilinadi. Ular odatda 3 guruhga boʻlinadi.
1. Nazariy tadqiqot metodlari
tahlil va sintez;
taqqoslash;
abstraktlashtirish;
umumlashtirish;
model yaratish va konseptualizatsiya;
mantiqiy-gnoseologik tahlil.
2. Empirik tadqiqot metodlari
kuzatish (laboratoriya, tabiiy, uzoq muddatli);
eksperiment (kontrolli, tashkiliy, pedagogik va b.);
intervyu va suhbat;
soʻrovnoma va anketa;
testlash;
kontent-analiz;
ekspert baholashi;
tashkiliy diagnostika.
3. Statistik va matematik metodlar
deskriptiv statistika (oʻrtacha, median, dispersiya);
korrelyatsion tahlil;
regressiya tahlili;
klasifikasiya va klasterlash;
faktorial tahlil;
ekonometrik modellar;
Machine learning statistik usullari (zarurat boʻlsa).
Bu metodlar ilmiy asoslar, tushunchalar, tamoyillarni ishlab chiqish uchun xizmat qiladi.
Ilmiy tadqiqotning metodik moduli
Dissertatsiyada metodologik asoslarni yoritishda tadqiqot dizayni – Tadqiqot struktura modeli (Research Design) alohida taʼkidlanadi:
muammo va ilmiy faraz (hypothesis);
maqsad va vazifalar;
tadqiqot obyekti, predmeti;
metodologik yondashuvlar;
tadqiqot metodlari majmuasi;
empirik baza;
maʼlumotlarni yigʻish va qayta ishlash tartibi;
xulosa chiqarish mexanizmi.
Metodologik asoslarni yozishda qoʻyiladigan talablar
Aniqlik va mantiqiy izchillikda har bir metod nima uchun tanlangani ilmiy asos bilan izohlanadi. Moslik tamoyili asosida metodlar quyidagilarga:
maqsadga;
vazifalarga;
obyekt va predmetga;
kutilayotgan natijaga mos boʻlishi shart.
Tanlangan metodlar dissertatsiyaning ilmiy yangiliklarini aniqlashga yordam berishi kerak.
Qoʻshimcha tavsiya etiladigan amaliy jihatlardan qulay boʻlishi uchun metodologik asoslar boʻyicha namunaviy paragraf
Quyida dissertatsiyaga moslab oʻzgartirish mumkin boʻlgan tayyor ilmiy paragraf keltiriladi:
“Ushbu tadqiqotning metodologik asosini sistemali va kompleks ilmiy yondashuvlar tashkil etadi. Tadqiqot jarayonida obyektning tarkibiy tuzilishi, tarkibiy elementlar oʻrtasidagi funksional bogʻliqlik va ular dinamikasi sistemali tahlil prinsiplariga tayangan holda ochib berildi. Tadqiqotning konseptual asosini dialektik rivojlanish qonuniyatlari, mantiqiy izchillik, obyektivlik va ilmiy ishonchlilik tamoyillari belgilab berdi. Empirik bosqichda kuzatish, soʻrovnoma, intervyu, ekspert baholash kabi metodlar qoʻllanildi; olingan maʼlumotlar deskriptiv statistika, korrelyatsion tahlil va regressiya modellashtirish usullari yordamida qayta ishlanib, ilmiy xulosalar chiqarildi. Tadqiqot dizayni doirasida nazariy tahlil va empirik tekshiruv oʻzaro uygʻunlashtirilib, ilmiy farazning haqqoniyligi kompleks ravishda sinovdan oʻtkazildi.”
Xulosa qilib aytganda, mazkur tadqiqotning metodologik asoslari ilmiy bilishning sistemali, kompleks va dialektik yondashuvlari uygʻunligiga tayandi. Tanlangan nazariy tamoyillar – obyektivlik, izchillik, ilmiy ishonchlilik va mantiqiylik – tadqiqot jarayonining konseptual yoʻnalishini belgiladi. Tadqiqotning amaliy bosqichida kuzatish, soʻrovnoma, intervyu, ekspert baholash kabi empirik metodlar qoʻllanilib, olingan maʼlumotlar statistik va mantiqiy tahlil usullari yordamida qayta ishlanadi. Natijada, metodologik yondashuvlar tizimi tadqiqot muammosini har tomonlama, izchil va ilmiy asoslangan holda oʻrganish imkonini berdi hamda ilmiy farazni tekshirish, xulosalar – chiqarish va ilmiy yangiliklarni asoslash uchun mustahkam poydevor yaratdi.
Mazkur taqdim etilayotgan maʼlumotlar ilmiy faoliyatni endigina boshlagan hamda ushbu jarayonni izchil davom ettirayotgan tadqiqotchilar uchun tavsiyaviy-metodik yoʻriqnoma sifatida tayyorlangan boʻlib, unda dissertatsiya ishlari uchun zarur boʻlgan eng muhim, rasmiy va amaliy ahamiyatga ega jihatlar yoritilgan. Ilmiy izlanishlarni samarali tashkil etish, ularning metodologik asoslarini toʻgʻri belgilash hamda PhD dissertatsiyasini yuqori ilmiy standartlarga muvofiq tayyorlash uchun tadqiqotchilar (dissertantlar) bir qator normativ-huquqiy hujjatlarni chuqur oʻrganib chiqishlari talab etiladi. Quyida keltirilgan asosiy meʼyoriy hujjatlar aynan ilmiy tadqiqot faoliyati jarayonida yoʻnalish beruvchi, ilmiy talablarni belgilovchi va dissertatsiya ishining sifat koʻrsatkichlariga bevosita taʼsir etuvchi manbalar sifatida katta ahamiyat kasb etadi:
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining “Ilmiy darajalar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2017-yil 23-iyunda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2894] (https://lex.uz/docs/-3244217);
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-aprelda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2665] (https://lex.uz/docs/-2622518).