FALSAFA DOKTORI (PhD) dissertatsiyasining birinchi bobining ikkinchi paragrafida (1.2.) tadqiqotga oid nazariy tushunchalar va ilmiy konsepsiyalarni tizimli tahlil qilish

Dissertatsiya ishining I-bobi odatda “Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari” deb nomlanadi. Ushbu bobning birinchi paragrafi esa tadqiqot ishining poydevorini tashkil etadi va tadqiqot muammosi, dolzarblik, ilmiy boʻshliq, nazariy asoslar singari eng muhim elementlarni oʻz ichiga oladi.

Quyida 2-paragrafni ilmiy standartlarga mos ravishda qanday yozish boʻyicha batafsil qoʻllanma beriladi.

Paragrafning mazmuniy vazifasi

1-bobning 2-paragrafi odatda quyidagilarni bajaradi:

tadqiqot mavzusiga taalluqli nazariy kategoriya, tushuncha va modellarning ilmiy manbalardagi talqinlarini jamlaydi;

ilgari yaratilgan konsepsiyalarni qiyosiy tahlil qiladi;

fanning rivojlanish bosqichlarini ochadi;

mavjud ilmiy yondashuvlarning afzallik va kamchiliklarini koʻrsatadi;

dissertatsiyaning nazariy asoslarini aniqlaydi va muammoga oʻz konseptual qarashni shakllantiradi.

Paragraf tuzilmasi boʻyicha mukammal ilmiy tavsiyalar

1. Nazariy tushunchalarni aniqlashtirish:

asosiy kategoriya va atamalarni har xil olimlar tomonidan berilgan taʼriflari bilan sharhlash;

taʼriflar orasidagi farq, umumiylik va konseptual oʻziga xosliklarni ajratish;

fanning mazkur kategoriya boʻyicha qanday evolyutsiya bosqichlaridan oʻtganini koʻrsatish.

Metodik tavsiya: har bir tushuncha uchun kamida 5–7 ta akademik manbadan taʼrif keltirilsa, tahlilning dalilliligi oshadi.

2. Ilmiy konsepsiyalarni tizimli qiyoslash:

mavzuga doir yondashuvlar, nazariy maktablar, konsepsiyalar qiyosiy tahlil qilinadi;

mavjud ilmiy paradigmalar (klassik, zamonaviy, postmodern, innovatsion yondashuvlar…) strukturalashtiriladi;

muhim gʻoya, tamoyil va nazariy modellarning barcha komponentlari ochiladi.

Qiyosiy tahlil sxemasi:

konsepsiya – asosiy gʻoya – afzalliklari – kamchiliklari – tadqiqotdagi ahamiyati

3. Nazariy maktablar va paradigmalar tahlilida dissertatsiya ijtimoiy, ilmiy, texnik yoki gumanitar sohada boʻlsa, ushbu qadam majburiy hisoblanadi:

mavzuga oid ilmiy maktablarning shakllanish tarixi;

yetakchi olimlar, mualliflar yoki tadqiqot guruhlarining fikrlari;

turli ilmiy paradigmalar oʻrtasidagi konseptual farqlar.

Masalan:

Sotsiologiyada – strukturaviy funksionalizm, konflikt nazariyasi, interpretativ paradigma.

Tilshunoslikda – strukturalizm, generativ grammatik, kognitiv yondashuv.

Iqtisodiyotda – klassik, neoklassik, keynschilik, institutsionalizm.

4. Nazariy model(lar)ni tahliliy asoslash:

modelning elementlari;

ularning oʻzaro bogʻliqligi;

model qoʻllanilgan ilmiy ishlar;

amaliy imkoniyatlar va chegaralar koʻrsatiladi.

Tavsiya sifatida grafik, diagramma yoki konseptual xarita berish mumkin (matnda soʻz bilan ifodalash) hamda modelning tadqiqotga qanday asos boʻlishini bayon qilish kerak.

5. Mavjud ilmiy boʻshliqni aniqlashda eng muhim vazifalaridan biri – tadqiqot boʻshliqlarini koʻrsatish:

Qaysi konsepsiyalar yaxshi yoritilgan?

Qaysi jihatlar kam izlangan?

Qaysi metodlar yetarli darajada sinovdan oʻtmagan?

Mavjud ilmiy yondashuvlarda qanday cheklovlar bor?

Bu keyingi boblar uchun asos boʻladi.

6. Konseptual yondashuvni asoslash esa paragraf yakunida:

Qaysi ilmiy konsepsiyalarga tayanish;

Qaysi yondashuvni asosiy metodologik platforma sifatida qabul qilish;

Nima uchun aynan shu konsepsiya tadqiqot uchun maqbul ekanini dalillar bilan koʻrsatish.

Paragrafni yozishda qoʻllaniladigan ilmiy metodlar

Kontent-tahlil – Ilmiy manbalarni mavzular, gʻoyalar, konsepsiyalar boʻyicha tizimlashtirish.

Strukturaviy-funksional tahlil – tushunchalar tarkibiy qismlarini aniqlash, ularning vazifalarini koʻrsatish.

Komparativ tahlil (qiyoslash) – olim-tadqiqotchilar fikrlari, nazariy paradigmalar va konsepsiyalarni solishtirish.

Induktiv va deduktiv tahlil – muayyan holatlardan umumiy xulosaga yoki aksincha yoʻl olish.

Dialektik tahlil – nazariy atrofidagi qarama-qarshiliklarni tahlil qilish va sintetik xulosa chiqarish.

Yozish uslubi boʻyicha ilmiy tavsiyalar.

Aniq ilmiy til – mavhum, noaniq iboralardan qochish.

Manbalar xilma-xilligi – monografiya, maqola, xalqaro bazalar (Scopus, WoS).

Oʻzbek, rus, ingliz manbalarini uygʻun keltirish.

Paragraf 10–20 sahifa atrofida boʻlishi maqbul (fan sohasiga qarab).

Har bir taʼrif va gʻoya uchun ilmiy manbaga ishora.

Xolis, neytral va tanqidiy tahlil – mualliflarga baho bermasdan, ilmiy yondashuvni tahlil qilish.

Keraksiz tarixiy tafsilotlardan qochish, faqat tadqiqotga taalluqli nazariy elementlarni qoldirish.

Qoʻshimcha tavsiya etiladigan amaliy jihatlardan qulay boʻlishi uchun namunaviy kichik struktura

2-paragraf. Mavzuga oid nazariy tushunchalar va ilmiy konsepsiyalarning tizimli tahlili

1. Tushunchalarning ilmiy taʼriflari va ularning evolyutsiyasi;

2. Asosiy ilmiy maktablar va nazariy yoʻnalishlar;

3. Konsepsiyalar oʻrtasidagi qiyosiy tahlil;

4. Mavjud ilmiy modellar va ularning tahlili;

5. Tadqiqot boʻyicha ilmiy boʻshliq va hal qilinmagan masalalar;

6. Dissertatsiya doirasida qabul qilingan konseptual yondashuv.

Foydalanilgan adabiyotlar (Shablon roʻyxat – tadqiqotchi haqiqiy manbalar bilan toʻldiradi)

1. ___ (Tadqiqot yoʻnalishi boʻyicha nazariy manba).

2. ___ (Oʻzbekiston sharoitidagi amaliy tadqiqotlar).

3. ___ (Xalqaro ilmiy maqola yoki monografiya).

4. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va farmonlari.

5. “2022–2026 yillarga moʻljallangan Taraqqiyot strategiyasi”.

6. _______ (Fanning konseptual asoslari boʻyicha manba).

Shu kabi manbalarni foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati qismiga tartib boʻyicha yozib ketiladi.

Xulosa qilib aytganda, yuqorida amalga oshirilgan nazariy tahlillar tadqiqot mavzusiga oid asosiy tushunchalar va ilmiy konsepsiyalar turli maktablar tomonidan turlicha talqin etilgan boʻlsa-da, ularning mazmunida umumiy metodologik uygʻunlik mavjudligini koʻrsatdi. Qiyosiy tahlil natijasida yondashuvlarning kuchli va zaif jihatlari, shuningdek, ilmiy adabiyotlarda hali toʻliq oʻrganilmagan boʻshliqlar aniqlanib, tadqiqot uchun zarur konseptual asoslar belgilandi. Shu orqali dissertatsiyaning keyingi boblarida amalga oshiriladigan amaliy izlanishlar uchun mustahkam nazariy va metodologik poydevor yaratildi.

Mazkur taqdim etilayotgan maʼlumotlar ilmiy faoliyatni endigina boshlagan hamda ushbu jarayonni izchil davom ettirayotgan tadqiqotchilar uchun tavsiyaviy-metodik yoʻriqnoma sifatida tayyorlangan boʻlib, unda dissertatsiya ishlari uchun zarur boʻlgan eng muhim, rasmiy va amaliy ahamiyatga ega jihatlar yoritilgan. Ilmiy izlanishlarni samarali tashkil etish, ularning metodologik asoslarini toʻgʻri belgilash hamda PhD dissertatsiyasini yuqori ilmiy standartlarga muvofiq tayyorlash uchun tadqiqotchilar (dissertantlar) bir qator normativ-huquqiy hujjatlarni chuqur oʻrganib chiqishlari talab etiladi. Quyida keltirilgan asosiy meʼyoriy hujjatlar aynan ilmiy tadqiqot faoliyati jarayonida yoʻnalish beruvchi, ilmiy talablarni belgilovchi va dissertatsiya ishining sifat koʻrsatkichlariga bevosita taʼsir etuvchi manbalar sifatida katta ahamiyat kasb etadi:

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining “Ilmiy darajalar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2017-yil 23-iyunda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2894] (https://lex.uz/docs/-3244217);

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-aprelda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2665] (https://lex.uz/docs/-2622518).