Maktabgacha ta'lim sifatini baholash jarayoni

Soʻnggi oʻn yillikda erta yoshdan rivojlanishiga oid tadqiqotlarda eʼtibor global miqyosdan milliy va mahalliy siyosatga qaratilmoqda. Uzoq muddatli tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bolalarning aqliy qobiliyati aynan erta bolalik davrida eng yuqori tezlikda rivojlanadi. Erta yoshdan rivojlanish hayotining dastlabki sakkiz yili, ularning maktabdagi oʻqish va muvaffaqiyatlariga taʼsir qiladigan kognitiv, lingvistik, ijtimoiy-emotsional va jismoniy koʻnikmalari shakllanadigan davr hisoblanadi. Aynan shu koʻnikmalar bolalarning keyingi rivojlanishlari uchun poydevor yaratib, sogʻligʻi va farovonligiga hissa qoʻshadi. Shuni taʼkidlash muhimki, bolaning bu davrdagi muhiti ularning keyingi rivojlanishida muhim rol oʻynaydi va rivojlanishning erta bosqichlarida amalga oshiriladigan taʼsir keyinchalik qoʻllaniladiganiga nisbatan samarali boʻladi. Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan iqtisodchi Professor Jeyms J. Xekman iqtisodchilar, psixologlar, statistika mutaxassislari va neyrofiziologlardan iborat boʻlgan konsorsium doirasida olib borgan inqilobiy Erta bolalikni rivojlantirishga sarmoya kiritib: defitsitni kamaytiring, iqtisodiyotni mustahkamlang deb nomlangan tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, erta bolalik rivojlanishi shaxslar va jamiyat uchun iqtisodiy, sogʻliq va ijtimoiy natijalarga bevosita taʼsir qiladi. Ogʻir erta yoshdagi bolalarni muhiti, koʻnikmalar va qobiliyatlar nuqsonlarini yaratadi, bu esa mahsuldorlikni pasaytiradi va ijtimoiy xarajatlarni oshiradi — shu tariqa, jamiyat tomonidan koʻtariladigan moliyaviy kamomadlarni kuchaytiradi.

1. Oʻzbekistonda maktabgacha taʼlim sohasida yuz bergan oʻzgarishlar va maktabgacha taʼlim sifatini baholash zaruriyati

Maktabgacha taʼlim vazirligi tashkil etilgan 2017-yildan boshlab 7 yil ichida maktabgacha taʼlim yoshidagi bolalarni qamrab olish darajasi 27,7 foizdan 74,6 foizgacha oshdi. Bugungi kunda taxminan 2,9 million maktabgacha yoshdagi bolalar maktabgacha taʼlim bilan qamrab olindi. Bu yangi bolalar bogʻchalari qurilishi, davlat-xususiy sheriklik rivojlanishi va maktabgacha taʼlimning muqobil shakllarini joriy etish orqali amalga oshirildi. Barcha bolalar uchun teng imkoniyatlar yaratish maqsadida 2019yildan boshlab maktabgacha yoshdagi bolalar uchun maktabgacha taʼlim muassasalarida majburiy tayyorgarlik joriy etildi. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarining (MTT) soni tez surʼatlar bilan oshib borayotgani sababli tizim sifatini baholash zaruriyati ortdi.

1.1 Maktabgacha taʼlim sohasini baholash tizimiga kiritilgan mezonlar 

Dastlab, maktabgacha taʼlim sohasini oʻrganish jarayonlari sobiq Taʼlim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tomonidan amalga oshirilgan. Oʻzbekiston Respublikasining “Taʼlim toʻgʻrisida”gi Qonuni va Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 7-iyundagi “Davlat taʼlim muassasalari hamda nodavlat taʼlim tashkilotlarini attestatsiyadan va davlat akkreditatsiyasidan oʻtkazish tartibini takomillashtirish toʻgʻrisida”gi 470-sonli qaroriga muvofiq maktabgacha taʼlim sohasini baholash mezonlari tasdiqlandi.

Kadrlarning tayyorgarlik darajasi, mazmuni va sifati davlat taʼlim standartlari va davlat talablariga muvofiqligini aniqlash maqsadida taʼlim muassasalarini attestatsiyadan oʻtkazish har 5 yilda amalga oshiriladi.

Maktabgacha taʼlim muassasalari faoliyatida quyidagi mezonlar boʻyicha monitoring oʻtkaziladi:

• taʼlim-tarbiya jarayonini davlat talablari asosida tashkil etilishi (105 ballgacha);

• tarbiyalanuvchilarning rivojlanish darajasi (55 ballgacha);

• rahbar va tarbiyachi-pedagoglar salohiyati (140 ballgacha);

• moddiy-texnik baza holati va tarbiyalanuvchilar rivoji uchun yaratilgan sharoitlar (75 ballgacha);

• sanitariya qoidalari, normalari, gigiyenik meʼyorlar, estetik talablarga rioya qilish va ovqatlanish sifati (65 ballgacha);

• maktabgacha taʼlim muassasasi faoliyati boʻyicha ota-onalar yoki ularning oʻrnini bosuvchi shaxslar oʻrtasida oʻtkazilgan ijtimoiy soʻrov natijalari (45 ballgacha);

• keyingi bosqichga tayyorlov dasturlarining bajarilishi (15 ballgacha).

2023-yilda ushbu mezonlar qayta koʻrib chiqildi va 2023-yil 26-maydagi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha va maktab taʼlimi sohasidagi islohotlarni chuqurlashtirish va tizim faoliyatini transformatsiya qilish boʻyicha yoʻl xaritasining” 2-bandini bajarilishini taʼminlash maqsadida “Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirligi va uning tizimidagi tashkilotlar faoliyatini samarali tashkil etish choralari toʻgʻrisida”gi PF-79-sonli farmoni bilan quyidagi zamonaviy maktabgacha taʼlim tashkilotini baholash mezonlari tasdiqlandi: 

• taʼlim-tarbiya jarayoni – 170 ball;

• boshqaruv siyosati va kadrlar salohiyati – 140 ball;

• rivojlantiruvchi taʼlim muhiti – 160 ball;

• jamoatchilik va hamkorlik – 30 ball.

Jami: 500 ball.

2. Oʻzbekistonda MELQO baholash tizimi.

Biroq, amaldagi monitoring jarayoni maktabgacha taʼlim tizimi haqida toʻliq maʼlumot bera olmas edi. 2023-yil 28-fevralda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026-yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasini “Insonga eʼtibor va sifatli taʼlim yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi toʻgʻrisidagi PF-27-sonli farmoni tasdiqlandi. Ushbu farmon bilan tasdiqlangan dastur doirasidagi maqsadlardan biri “maktabgacha taʼlim tizimida taʼlim sifatini yangi bosqichga olib chiqish” deb belgilandi. Farmonning 155-bandiga koʻra, “Bolalarning erta yoshdan rivojlanishi va maktabgacha taʼlim sifatini baholashning milliy tizimi”ni joriy etish vazifasi qoʻyilgan boʻlib, bu MELQO (Measuring Early Learning Quality Outcomes) - xalqaro maktabgacha taʼlim sifatini va natijalarini baholash tizimi asosida amalga oshirilishi taʼkidlandi. Ushbu jarayon toʻrt bosqichda amalga oshiriladi:

1. Xalqaro MELQO taʼlim sifatini baholash vositalarini milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda adaptatsiya qilish;

2. MELQO standartlariga muvofiq maktabgacha taʼlim sifatini baholashning milliy tizimini ishlab chiqish;

3. Milliy baholash tizimini tajriba-sinovdan oʻtkazish;

4. Tajriba-sinov natijalari asosida milliy baholash tizimini keng qamrovda joriy etish choralarini koʻrish.

3. Global miqyosdagi oʻzgarishlar va MELQO tadqiqotining yaratilish tarixi

2015-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti 2030-yilgacha boʻlgan davr uchun Barqaror Rivojlanish Maqsadlarini (BRM) belgiladi. BRMning 4.2-bandiga muvofiq, barcha qiz va oʻgʻil bolalarning erta bolalikda sifatli rivojlanishi, parvarish va maktabgacha taʼlimga ega boʻlishi hamda boshlangʻich maktabga tayyorlanishi maqsadi qoʻyildi. Bu bolalarni erta rivojlantirish boʻyicha ilk global maqsadlardan biri boʻldi. BRMni kuzatish tizimlarini yaratishda sezilarli yutuqlarga erishilgan boʻlsa-da, taʼlim sifati koʻpincha oʻlchash qiyin boʻlgan atamalar orqali ifodalanadi.

Erta yoshdagi taʼlim sifati va natijalari haqida mukammal maʼlumot olish maqsadida, 2014-yilda MELQO tashabbusi boshlandi va bu tashabbus erta bolalik rivojlanishiga global eʼtiborni qaratdi. UNESCO, Jahon banki, Brukings Umumiy Taʼlim Markazi va UNICEF tomonidan boshqariladigan ushbu tashabbus yosh bolalar rivoji va oʻqishini, shuningdek, maktabgacha taʼlim muhitining sifatini aniq oʻlchashni qoʻllab-quvvatlaydi. Mavjud oʻlchov vositalarida oʻxshash elementlar mavjudligini inobatga olib, yetakchi tashkilotlar va ekspertlardan iborat konsorsium tashkil etildi. Mavjud vositalar asosida umumiy elementlar toʻplamini yaratish zarur edi. Ushbu elementlar quyidagi ikki asosiy koʻrsatkichga birlashtirildi:

I. Yosh bolalar rivoji va taʼlim olishi;

II. Maktabgacha taʼlim muhiti sifatini baholash.

MELQO ekspertlar guruhi 2015/2016-yillardagi tajribalar asosida oʻlchov modullarini mamlakatlarning aniq sharoitlariga moslashtirish ustida ish olib bordi.

3.1 Yosh bolalarni maqsadlarga erishganini kuzatish: MELQO koʻrsatkichlari orqali oʻlchash.

BRM doirasida bir nechta indikator turlari taklif etilgan. Global monitoring uchun cheklangan global koʻrsatkichlar toʻplami, shuningdek, har bir maqsadning amalga oshirilishini toʻliq tasvirlash uchun "tematik" deb nomlangan kengroq toʻplam belgilandi. Mahalliy sharoitlarga moslashtirilgan monitoring tizimlarini yaratish uchun milliy va mintaqaviy koʻrsatkichlar ishlab chiqildi. BRMning 4.2-bandidagi muhim koʻrsatkich — "besh yoshgacha boʻlgan bolalarning sogʻliq, taʼlim va psixosotsial farovonlik normalariga muvofiq rivojlanayotgan ulushi" hisoblanadi.

Tematik koʻrsatkichlar erta yoshdan boshlab rivojlanishga jalb etilishni va faol ishtirokni nazarda tutadi. Ushbu maqsadga erishishda yutuqlarni kuzatish uchun, mamlakatdagi bolalar sonini hisobga olgan holda, bolalar rivojlanishini oʻlchash zarur. “Grafik boʻyicha rivojlanish” tushunchasi hali barcha mamlakatlar uchun unifikatsiya qilinmagan: bu maktab boshlanishidan oldin bir necha vaqt oraligʻida oʻlchanishi lozim. Shu tariqa, barcha bolalarni qamrab olish va milliy maqsadlar va madaniy xususiyatlarga moslashish orqali tenglikka erishiladi. Mamlakat boʻyicha taʼlim muhitining sifatini oʻlchash ham 4.2 maqsadining muhim jihati hisoblanadi, chunki taʼlim sifatiga yetarlicha eʼtibor berilmasa, maktabgacha taʼlimga kiritilgan sarmoya kutilgan taʼlim va rivojlanish yutuqlarini bermasligi mumkin.

3.1.1 Dunyo boʻylab erta yoshdagi rivojlanishni oʻlchash tajribasiga qisqacha sharhi

Erta yoshdagi rivojlanishni oʻlchash gʻoyasi bir qator mutaxassislar va tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, bu jamoat salomatligi yoʻriqnomasidan olingan epidemiologik modellardan tortib, bolalar rivojlanishini oʻlchashgacha boʻlgan yondashuvlarni oʻz ichiga oladi. Masalan, Erta Rivojlanish Oʻlchovi (ERO) bolalar rivojlanishini oʻlchash uchun dastlabki va sinovdan oʻtgan vositalardan biri hisoblanadi. Bu koʻrsatkichlar bolalarning rivojlanishini va taʼlim olishini kuzatish uchun turli sohalardagi oʻsish va rivojlanishni umumiy elementlar toʻplamidan foydalangan holda taqqoslanadigan maʼlumotlar taqdim etishga moʻljallangan. Aholi soni koʻrsatkichlari butun aholiga tatbiq qilinishi uchun moʻljallangan, yaʼni ushbu oʻlchovlardan foydalanish mintaqaviy va guruh koʻrsatkichlariga koʻra bolalarning rivojlanish natijalaridagi farqlarni tushunish imkonini beradi.

EROdan tashqari, erta rivojlanishni global miqyosda oʻlchash tushunchasi UNICEF tomonidan 2007-yilda MICS-ECDI deb nomlangan koʻp koʻrsatkichli klasterli tadqiqotdagi eng katta bolalar rivojlanish indeksini ishlab chiqish yoʻlidagi birinchi qadam sifatida kiritildi va bu UNICEF tomonidan erta rivojlanish boʻyicha global miqyosda taqqoslanadigan maʼlumotlar manbai sifatida qabul qilingan. Soʻnggi oʻn yillikda dunyo boʻylab shaxslar orasida taqqoslanadigan erta yoshdagi rivojlanish va taʼlim muhiti koʻrsatkichlarini ishlab chiqishga bir necha yoʻnalishlarda ishlar olib borildi va hozirgi kunga qadar eng toʻliq va obroʻli maʼlumotlar MICS-ECDIdan olinadi. Oilalar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrovlar natijasida toʻplangan maʼlumotlarga asoslanib, MICS-ECDI bolalar rivojlanishi haqida kengroq va taqqoslanadigan tasavvur taqdim etadi. Jahon Sogʻliqni Saqlash Tashkiloti(JSST) ham 0 yoshdan 3 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun rivojlanish shkalalarini yaratgan, bu muhim qoʻshimcha boʻlib, UNICEF bilan birgalikda 0-59 oylik davrni qamrab oluvchi yagona shkalani yaratishga imkon beradi.

MICS va JSST indikatorlari kichik elementlar toʻplamini oʻrganishga qaratilgan boʻlsa-da, MELQO modullari bolalarning rasmiy maktab taʼlimi boshlanishidagi rivoji va taʼlim olishini batafsil oʻrganib chiqadi va ularning rivojlanishini qoʻllab-quvvatlashda taʼlim muhitining samaradorligini aniqlashga yoʻnaltirilgan.

4. MELQO tizimidagi yangiliklar.

Nima uchun MELQO tadqiqoti tanlandi? MELQOni avvalgi tashabbuslardan ajratib turadigan toʻrtta asosiy xususiyat mavjud:

• MELQO modullari ochiq manbada taqdim etiladi va barcha mamlakatlar uchun bepul boʻlib, istalgan shaxs tomonidan foydalanilishi mumkin.

• MELQO modullari bolalar rivojlanishini va ularning taʼlim muhitining sifatini hisobga oladi, bu esa ularning erta bolalikdagi rivojlanishiga taʼsirini yanada yaxlitroq tasavvur qilish imkonini beradi.

• MELQO dalillarga asoslangan oʻlchov tuzilmasini taqdim etadi, uni mamlakat darajasida moslashtirish mumkin.

• MELQOda ishtirok etish, loyihani moslashtirish va amalga oshirish jarayonida bir qator mahalliy manfaatdor tomonlarni aniqlab, ularni jalb etib, qoʻshimcha imkoniyatlar yaratadi.

Ushbu jarayon butun dunyo boʻylab mamlakatlarda amalga oshirilmoqda va hozirda keng va tor yoʻnaltirilgan oʻlchov choralari uchun koʻp vaqt hamda resurslar sarflanmoqda. MELQO yondashuvi shundan iboratki tadqiqot guruhlari global miqyosda, ammo mahalliy darajada moslashtirilishi mumkin boʻlgan mos keluvchi vositaga ega boʻlsa va baholashni mamlakat oʻlchov tizimlariga integratsiyalash jarayoni oddiy va tushunarli boʻlsa, vaqt va resurslardan tejash mumkin boʻladi.

5. MELQO tadqiqotining tarkibiy qismlari



MELQO tadqiqoti ikkita asosiy moduldan iborat.

  5.1 MODEL qismi:

MODEL (Measure of Development and Early Learning) komponenti bolalarning taʼlim va rivojlanish darajasini ikki vosita orqali baholaydi: toʻgʻridan-toʻgʻri baholash va pedagoglar/tarbiyachilar soʻrovnomasi orqali. Ushbu vositalar bolalarning maktab taʼlimi boshlanishidagi rivojlanishining muhim sohalarini, jumladan, ijro etuvchi funksiyalarni, ijtimoiy-emotsional rivojlanishni va dastlabki akademik koʻnikmalarni (dastlabki matematik va savodxonlik koʻnikmalarini) oʻlchash uchun ishlab chiqilgan. MODEL asosiy koʻnikmalarni tavsiflaydi va ushbu komponentning asosiy maqsadi bolalar nimalarni qila olishini tasvirlashdir, bu komponentda bolalar nimalarni bilishi kerakligi boʻyicha standartlar oʻrnatilmagan. 

Har bir soha uchun MELQO “global elementlar” toʻplamini taklif qiladi, bitta vosita bolalarni toʻgʻridan-toʻgʻri baholash uchun, ikkinchisi esa ota-onalar va/yoki pedagoglar oʻrtasida soʻrovnoma oʻtkazish uchun ishlab chiqilgan. “Asosiy” elementlar turli mamlakatlar va madaniy kontekstlarda taqqoslanishi uchun tavsiya etiladi. Vositalar birgalikda ishlashi uchun ishlab chiqilgan: toʻgʻridan-toʻgʻri baholash vositasi bolalarning erta oʻqishidagi maʼlumotni beradi, pedagoglar/tarbiyachilar uchun soʻrovnomalar esa bolalarning maktabdagi va uydagi xatti-harakatlari va oilaviy taʼlim muhitini tasvirlaydi.

5.2 MELE qismi:

MELE (Measure of Early Learning Environments) erta taʼlim muhitining yettita sifat sohasini oʻz ichiga oladi va ularni indeksatsiya qilish uchun foydali elementlar misollarini taqdim etadi. Ushbu modul MODELdan farq qiladi, chunki u kichik bolalar taʼlim muhiti sifatining asosiy sohalarini tasvirlaydi va bu konstruksiyalarni oʻlchashda qoʻllaniladigan mavjud vositalarning elementlarini misol sifatida keltiradi. Madaniy omillarning "yaxshi sifat” muhiti tushunchasini aniqlashdagi taʼsirini inobatga olib, aniq elementlar emas, balki konstruksiyalarga eʼtibor qaratishga qaror qilindi. Turli vositalar guruhdagi muhitni tasvirlash uchun ishlab chiqilgan va ular ota-onalar, pedagogik tajriba hamda sifatni qoʻllab-quvvatlash haqida savollarni oʻz ichiga oladi. Hozirgi kunda kam daromadli mamlakatlarda taʼlim muhiti sifatini oʻlchash borasida yetarlicha tajriba toʻplami yoʻq, shuning uchun MODELda boʻlgani kabi, MELE elementlari ham fikr-mulohazalar va joylardagi sinovlar orqali takomillashtirilishi kutiladi.

6. MELQO tadqiqotini Oʻzbekistonda oʻtkazish jarayoni 

6.1 Tadqiqot uchun tayyorgarlik ishlarini olib borish

Oʻzbekistonda MELQO tadqiqoti Jahon bankining “Erta bolalikdagi rivojlanishni qoʻllab-quvvatlash” loyihasi doirasida tashkil etildi. Tadqiqotni amalga oshirish uchun soʻrovnoma shakllari, treninglar uchun yoʻriqnomalar tayyorlash 2023-yilda boshlandi. Tadqiqotni oʻtkazish uchun soʻrov va kuzatish materiallari rus, oʻzbek va qoraqalpoq tillariga tarjima qilindi. Avgust oyida Toshkent shahri, Toshkent viloyati va Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi 12 ta maktabgacha taʼlim tashkilotida vositalar tajriba-sinov jarayonidan oʻtkazildi. 2023-yilning sentyabr oyida butun respublika boʻylab tadqiqot oʻtkazishdan oldin, tajriba-sinov uchun maʼlumot yigʻuvchi 30 nafar mutaxassis tayyorlandi va oktyabr oyida Oʻzbekiston respublikasi boʻylab 100 ta maktabgacha taʼlim tashkilotida tadqiqot oʻtkazildi. Tajriba-sinov tadqiqoti oʻrganib chiqilgandan soʻng, natijalar tahlil qilinib, tadqiqotning asosiy bosqichiga tayyorgarlik uchun oʻzgartirishlar kiritildi. 

6.2 Asosiy tadqiqot oʻtkazish jarayoni

2024-yil aprel oyida 90 nafar milliy ekspertni asosiy tadqiqotning soʻrov-kuzatuvlariga tayyorlash jarayoni boshlandi. Ular orasidan imtihonlar orqali saralangan 60 nafar mutaxassis treninglarni yakunlagach, respublika boʻylab 250 ta maktabgacha taʼlim tashkilotida maʼlumot yigʻish jarayoni boshlandi. Sobiq Maktabgacha taʼlim agentligi rasmiy sahifasiga koʻra: 

“250 ta DMTTda maʼlumotlarni toʻplash quyidagi toifalar asosida amalga oshiriladi: har bir DMTTdan 4 nafar ota-ona (1000 nafar ota-ona), 4 nafar bola - (1000 nafar bola), 250 nafar direktor, 250 nafar tarbiyachi. Maʼlumotlar toʻplash planshetlar yordamida maxsus yaratilgan elektron ilovada amalga oshiriladi”.

Maʼlumotlarni qayta ishlash va toʻplash 2024-yilning may-iyun oylarida amalga oshirildi. Yakuniy hisobotni tayyorlash uchun xalqaro maslahatchilar jalb qilindi va natijalar Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirligi tomonidan 2024-yil noyabr oyi eʼlon qilinishi rejalashtirilgan.

Muallif: Najimova Komila Shavkatovna

Ta'limni rivojlantirish respublika ilmiy-metodik markazining

Ta'lim standartlari va o'quv dasturlarini tahlil qilish bo'limi bosh mutaxassisi