Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasining birinchi bobida olingan nazariy natijalar va ilmiy konseptual xulosalarni tizimli umumlashtirish

1-bobning nazariy vazifasi va ilmiy metodologik asoslari

PhD dissertatsiyasining birinchi bobida odatda quyidagi fundamental vazifalar bajariladi:

1. Ilmiy muammoning dolzarbligini nazariy asoslash

Mavzuning ilmiy-texnik, iqtisodiy, ijtimoiy yoki gumanitar ahamiyati ochib beriladi.

Fan rivojidagi bo‘shliqlar aniqlanadi.

Tadqiqotning motivatsiyasi ilmiy mantiqda bayon qilinadi.

2. Tadqiqot sohasidagi konseptual va kategoriya apparatini aniqlash

Bu bosqichda:

asosiy tushunchalar ta’riflanadi;

mavjud ilmiy yondashuvlarga sharh beriladi;

tushunchalararo bog‘liqliklar sistemalashtiriladi.

3. Mavjud ilmiy nazariyalar va modellarning tahlili

Ilmiy manbalar tahlili quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

klassik nazariyalar;

zamonaviy konsepsiyalar;

raqobatchi ilmiy qarashlar;

mualliflararo bahsli nuqtalar;

nazariy modellar va ularning afzallik/kamchiliklari.

4. Tadqiqotning nazariy bo‘shliqlarini aniqlash

Ushbu bosqich dissertatsiyaning ilmiy yangiligi uchun asos yaratadi:

yetarli o‘rganilmagan jihatlar;

amaldagi nazariy yechimlarning cheklovlari;

yangi yondashuvga ehtiyoj.

5. Muallifning nazariy pozitsiyasini shakllantirish

mualliflik konsepsiyasi.

nazariy model yoki yondashuv.

konseptual tamoyillar majmuasi.

Nazariy natijalarni tizimli umumlashtirishning ilmiy algoritmi

1. Manbalarni tematik klasterlash

Manbalar ilmiy yo‘nalishiga ko‘ra quyidagi klasterlarga bo‘linadi:

fundamental nazariyalar;

amaliy tadqiqotlar;

soha bo‘yicha chet el tajribasi;

hozirgi davr innovatsion yondashuvlari.

Har bir klaster ichida ilmiy natijalar solishtiriladi.

2. Nazariy g‘oyalarni evolyutsion tahlil qilish

Ilmiy natijalarning rivojlanish bosqichlari aniqlanadi:

boshlang‘ich konsepsiyalar;

rivojlanish davrlari;

zamonaviy paradigmalargacha bo‘lgan yo‘l.

3. Ilmiy qarashlarni qiyosiy tahlil qilish

Quyidagi mezonlar bo‘yicha baholash amalga oshiriladi:

metodologiya farqlari;

model va mexanizmlar taqqoslanishi;

empirik asosning mavjudligi/mavjud emasligi;

ilmiy dalillar ishonchliligi.

4. Nazariy natijalarni strukturaviy umumlashtirish

Umumlashtirishning uch darajasi amalga oshiriladi:

deskriptiv daraja – mavjud nazariyalar bayoni;

analitik daraja – sabab-oqibat bog‘lanishlarini aniqlash;

sintetik daraja – yangi nazariy yondashuvga birlashtirilgan xulosa.

5. Nazariy xulosalarning mantiqiy modellashtirilishi

Bunda:

tushunchalararo bog‘liqlik xaritasi (concept map);

nazariy model (diagramma);

asosiy tamoyillar tizimi;

nazariy gipoteza shakllantiriladi.

1-bob bo‘yicha ilmiy konseptual xulosalar tayyorlashning namuna strukturasi

Quyidagi sxema barcha fanlar uchun universal hisoblanadi:

1. Mavzuga oid ilmiy yondashuvlarning umumiy holati

ilmiy maktablar,

asosiy nazariy paradigmalarning tahlili.

2. Tadqiqot obyekti va predmeti bo‘yicha turli olimlar fikrlarining tahlili

tushunchalar farqlari,

mualliflar orasidagi ilmiy munozaralar,

eng maqbul ta’rifni tanlash.

3. Soha bo‘yicha nazariy modellar va ularning bahosi

matematik, statistik, iqtisodiy, pedagogik, ijtimoiy modellar,

ularning funksional imkoniyatlari va kamchiliklari.

4. Tadqiqotning nazariy bo‘shliqlari

Bu qismda ilmiy yangilikka asos bo‘ladi:

hozirgacha yechilmagan masalalar;

mavjud yondashuvlarning cheklangan joylari;

zarur bo‘lgan yangi model yoki metod.

5. Mualliflik konsepsiyasi va yangi ilmiy qarashlar

Bunda:

yangi nazariy tamoyillar;

takomillashtirilgan tizim;

yangi tarkibiy model;

ilgari qo‘llanmagan yondashuv.

Ilmiy-tadqiqotchilar uchun metodologik tavsiyalar

1. 1-bobda ishlatiladigan asosiy tadqiqot metodlari:

tarixiy-tahliliy metod;

qiyosiy tahlil;

tizimli yondashuv;

strukturaviy-funksional tahlil;

kontent-tahlil;

konseptual modellashtirish.

2. Manbalarni tanlash mezonlari

so‘nggi 10 yil ichidagi ilg‘or tadqiqotlar,

yuqori impakt-faktorga ega jurnal maqolalari,

Scopus, WoS, Springer, IEEE kabilar,

monografiyalar,

xalqaro konferensiya materiallari.

3. Nazariy natijalarning sifat mezonlari

ilmiy yangilikning mavjudligi,

mantiqiy izchillik,

nazariy asoslanganlik,

konseptual yaxlitlik,

terminologik aniqlik.

 

1-bob oxirida shakllantiriladigan asosiy ilmiy xulosalar misollari

1. Tadqiqot mavzusining nazariy asoslari aniq belgilandi.

2. Asosiy tushunchalarning ilmiy ta’riflari aniq va tizimli ishlab chiqildi.

3. Soha bo‘yicha mavjud nazariy modellar chuqur qiyosiy tahlil qilindi.

4. Ilmiy bo‘shliqlar asoslangan holda ko‘rsatildi.

5. Tadqiqotning nazariy konseptual modeli yaratildi.

6. Yangi ilmiy tamoyillar va yondashuvlar shakllantirildi.

 

 

1-bob yakuni bo‘yicha qisqa akademik xulosa

Ushbu bobda tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-nazariy asoslar tizimli ravishda tahlil qilindi, mavjud ilmiy maktablar, konsepsiyalar va zamonaviy yondashuvlar bo‘yicha keng qamrovli ilmiy manbalar solishtirildi. Soha bo‘yicha asosiy tushunchalarning mazmuni aniqlashtirilib, ularning evolyutsiyasi, ilmiy qo‘llanilishi va funksional xususiyatlari chuqur ochib berildi. Shuningdek, mavjud ilmiy modellar, nazariy tamoyillar va turli olimlarning qarashlari qiyosiy tahlil qilinib, ularning afzalliklari hamda cheklovlari ilmiy asosda baholandi.

Bob davomida tadqiqot sohasiga oid mavjud ilmiy bo‘shliqlar, hal qilinmagan masalalar va amaldagi yondashuvlarning yetarli darajada samarali emasligi aniqlanib, ular asosida muammoning dolzarbligi qayta tasdiqlandi. Shu bilan birga, mavzuga mos konseptual apparat shakllantirildi hamda kelgusidagi boblarda ishlab chiqiladigan ilmiy model, metodologik yondashuvlar va empirik tadqiqotlar uchun nazariy zamin yaratildi.

Umuman, 1-bob natijalari tadqiqotning metodologik asosini belgilab, dissertatsiya ishining ilmiy mantiqiy yo‘nalishini aniqlab berdi. Ushbu nazariy umumlashtirish keyingi boblarda ishlab chiqiladigan amaliy mexanizmlar, tahliliy modellashuv va ilmiy isbotlar uchun mustahkam konseptual poydevor vazifasini bajaradi.

Mazkur taqdim etilayotgan ma’lumotlar ilmiy faoliyatni endigina boshlagan hamda ushbu jarayonni izchil davom ettirayotgan tadqiqotchilar uchun tavsiyaviy-metodik yo‘riqnoma sifatida tayyorlangan bo‘lib, unda dissertatsiya ishlari uchun zarur bo‘lgan eng muhim, rasmiy va amaliy ahamiyatga ega jihatlar yoritilgan. Ilmiy izlanishlarni samarali tashkil etish, ularning metodologik asoslarini to‘g‘ri belgilash hamda PhD dissertatsiyasini yuqori ilmiy standartlarga muvofiq tayyorlash uchun tadqiqotchilar (dissertantlar) bir qator normativ-huquqiy hujjatlarni chuqur o‘rganib chiqishlari talab etiladi. Quyida keltirilgan asosiy me’yoriy hujjatlar aynan ilmiy tadqiqot faoliyati jarayonida yo‘nalish beruvchi, ilmiy talablarni belgilovchi va dissertatsiya ishining sifat ko‘rsatkichlariga bevosita ta’sir etuvchi manbalar sifatida katta ahamiyat kasb etadi:

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining “Ilmiy darajalar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2017-yil 23-iyunda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2894] (https://lex.uz/docs/-3244217);

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-aprelda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2665] (https://lex.uz/docs/-2622518).